جمل العلم و العمل (کتاب)

جُمَلُ العِلْم و الْعَمَل کتابی فقهی و کلامی به زبان عربی، تألیف سید مرتضی علم الهدی (متوفای ۴۳۶ق) است. این کتاب دربردارنده مسائل فقهی است؛ ولی مؤلف در بخش اول کتاب به اصول اعتقادی نیز پرداخته است.

معرفی کلی

بنا بر گفته برخی، نام دیگر کتاب «‌جُمَل العقائد‌» بوده است. سید مرتضی این اثر را به توصیه استادش شیخ مفید برای آموزش دانش آموزان تازه وارد و نیز یادآوری مطالب برای اساتید نگاشته است.

محتوا

آن گونه که آقا بزرگ تهرانی می‌گوید این کتاب از دو بخش اصلی تشکیل شده است: بخش نخست در اعتقادات (کلام) و بخش دوم در عبادات (فقه) است. در قسمت عقاید از اصول توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد و مباحث مربوط به آنان بحث شده و در بخش عبادات به ابواب نماز، روزه، اعتکاف، حج و زکات پرداخته است.

ویژگی‌ها

از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب این است که به طرح استدلالی مباحث فقهی نپرداخته، بلکه کتاب فتوایی سید مرتضی است. وی در این کتاب، نظرات جدید فقهی خویش را نیز ذکر می‌کند که تا قبل از آن کسی فتوا نداده است.

جایگاه و اعتبار

افندی اصفهانی می‌نویسد قاضی عبدالجبار همدانی (متوفای ۴۱۵) متکلم برجسته معتزلی، پس از دیدن کتاب جمل العلم گفته است: اگر شریف مرتضی جز این کتابِ مختصرْ چیزی ننوشته بود، باز هم سرآمدِ نویسندگان بود.

شیخ طوسی در کتاب الخلاف و محقق حلی در المعتبر فی شرح المختصر به آرای فقهی سید مرتضی در جمل العلم و العمل توجه داشته‌اند و این کتاب یکی از منابع علامه مجلسی در تألیف بحارالانوار بوده است.

شرح‌ها

• شرح جمل العلم و العمل، شرحى بر بخش اعتقادات این کتاب که سید مرتضی آن را در پاسخ به درخواست يكى از شاگردانش شرح كرده‌است.
• شرح جمل العلم و العمل، شرحى است بر بخش فقهى کتاب توسط ابن براج شاگرد سید مرتضی.
• تمهید الاصول فی علم الکلام، تألیف شیخ طوسی که شرحی است بر بخش اعتقادت کتاب.

نسخه‌ها

آقا بزرگ تهرانی به سه نسخه اشاره می‌کند:

1. نسخه کتابخانه ملا محمدعلی خوانساری
2. نسخه کتابخانه سید ابوالقاسم اصفهانی موسوی صفوی مؤلف ابواب الجنان
3. نسخه کتابخانه شیخ میرزا علی‌اکبر عراقی

برخی نسخه‌های خطی این کتاب و نیز شروح آن در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد، کتابخانه آیت‌الله مرعشی در قم، کتابخانه مجلس و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در تهران نگهداری می‌شود.

نشر و چاپ

از این کتاب، دو چاپ در دسترس است:

• یک چاپ به همّت سیداحمد حسینی که در ۱۳۸۶ق در نجف اشرف
• چاپ دیگر به همّت رشیدالصفار در ۱۳۸۷ق در نجف اشرف.

پانویس

منابع

• افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، احمد حسینی، ۱۴۱۰ق.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
• طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۷ق.
• محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسة سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش.

پیوند به بیرون